درحالی‌که تولید پسماند غذایی در تمام مراحل زنجیرۀ تولید و تأمین مواد غذایی در کشورهای توسعه‌یافته رخ می‌دهد، اما مراحل بعدی (مثلاً در مصرف خانوارها) بیش‌ترین سهم را در تولید پسماند دارند.
برای مثال، Marthinsen و همکاران (۲۰۱۲) تخمین زدند که بخش مهمانداری و هتل‌داری در چهار کشور اسکاندیناوی (دانمارک، فنلاند، نروژ و سوئد) سالانه ۶۸۰,۰۰۰ تن پسماند غذایی تولید می‌کند. داده‌ها نشان می‌دهد که کشورهای توسعه‌یافته سرانۀ بالاتری از کشورهای درحال توسعه در مسائل مربوط به مواد غذایی دارند. گزارش مطالعۀ فائو بیان می‌کند که مقدار غذایی که هدر می‌رود به‌اندازه‌ای است که می‌تواند به ۸۰۰ میلیون فقیر در جهان برسد. برای نمونه، کشور اندونزی دومین تولیدکنندۀ بزرگ پسماند غذایی در جهان است که سالانه ۱۳ میلیون تن زباله تولید می‌کند که با این حجم از هدررفت غذا می‌توان به ۲۸ میلیون نفر مواد غذایی رساند.
براساس این گزارش ایران نیز ازجمله کشورهایی است که هرساله درصد بالایی از مواد غذایی تولیدی در آن هدر می‌رود. طبق برآوردهای فائو هرروز به‌‌ازای هر نفر ۱۳۴ کیلوکالری غذا در ایران به هدر می‌رود. همچنین به گزارش همشهری، گفته می‌شود ۳۵درصد محصولات کشاورزی تولیدی در ایران هدر می‌رود. بر این اساس از ۱۰۰ میلیون تن محصول کشاورزی تولیدی در کشور ۳۵ میلیون تن در سال دور ریخته می‌شود. این رقم معادل غذای ۱۵ میلیون نفر است. در این زمینه می‌توان به 30درصد ضایعات در نان، ۲۵ تا ۳۰ (و حتی ۵۰)درصد ضایعات در میوه و سبزی‌ها، ۱۰درصد ضایعات در برنج، ۲۵درصد ضایعات در خرما و… اشاره کرد. سهم ایران از کل غذایی که هر سال در جهان به هدر می‌رود ۷/۲درصد اعلام شده است.
ضرر مالی وارد به کشورهای مختلف ازطریق هدررفت غذا چقدر است؟
طبق گزارش فائو متوسط هزینۀ مستقیم هدررفتن مواد غذایی در هر سال ۱ تریلیون دلار در سرتاسر جهان برآورد می‌شود. برای مثال، اندونزی سالانه حدود ۱۳ میلیون تن پسماند تولید می‌کند که ضرر مالی وارد به این کشور از این طریق حدود ۲ میلیارد دلار برآورد شده است. مطالعات صنعتی نشان می‌دهد که ضایعات غذایی به‌وجودآورندۀ یک فرصت سود ۱۸ میلیارد دلاری برای خرده‌فروشان مواد غذایی است و خرده‌فروشان قادر به کسب به‌طور میانگین ۵ دلار در ازای هر 1 دلار سرمایه‌گذاری در کاهش ضایعات مواد غذایی هستند.
بررسی نمونه‌های موفق استفاده از پلتفرم دیجیتال در رابطه با مدیریت پسماند
پیشرفت فناوری امری اجتناب‌ناپذیر است که بشر همواره به اجبار یا به اختیار با آن همراه می‌شود. این سؤالات که چشم‌انداز استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال در مدیریت محیط‌زیست چگونه است و تقاضای آن در آینده چقدر خواهد بود و زمینۀ فعالیت‌های آن تا کجا پیش خواهد رفت، سؤالاتی است که ازطریق مطالعۀ مقالات و پژوهش‌های روز و بررسی روند مدیریتی دولت‌ها تا حدود زیادی قابل حدس است.
در ادامه به بررسی نمونه‌های از دستاورد و پژوهش کشورهای مختلف در زمینۀ استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال و اینترنت اشیاء در مدیریت پسماند و بازیافت آن خواهیم پرداخت، که به ترتیب شامل موارد زیر است.
1– مدل‌های کسب‌وکار مبتنی بر پلتفرم
در نمونۀ اول بررسی شده است که چگونه مدل‌های تجاری مبتنی بر پلتفرم می‌توانند به پایداری در محیط‌زیست کمک کنند چراکه پسماند غذایی چالشی برای رشد پایدار در شرکت‌هایی است که در بخش خدمات غذایی در کشورهای توسعه‌یافته فعالیت می‌کنند. یافته‌ها نشان داده که شبکۀ ارزشی (کاربر، تولیدکننده و پشتیبانی شبکه) و گزارۀ ارزش پایدار (ابعاد اقتصادی، محیطی و اجتماعی) به‌عنوان عناصر کلیدی برای پرداختن به پایداری در پلتفرم‌های مبتنی بر کسب‌وکار است. پلتفرم‌های دیجیتال (مانند برنامه‌های کاربردی آنلاین و سیستم‌های گزارش‌دهی داخلی) فرصت‌های زیادی را فراهم می‌کنند که شامل استفادۀ کارآمدتر از منابع طبیعی و روش‌های کاهش هزینه‌های مرتبط با پسماند می‌باشند. بااین‌حال، مطالعات تجربی بر روی پلتفرم‌های دیجیتال کمیاب هستند، زیرا مسئله‌ای جدید است و دستیابی به داده‌های مرتبط مشکل است.
در ادامه موردی کیفی و چندبعدی از دو پلتفرم دیجیتال در کشور فنلاند ارائه می‌شود که با تسهیل معاملات بین افراد و سازمان‌ها، مشکل دورریز غذایی را در خدمات غذایی رفع می‌کند. اولی نرم‌افزارHavikkimestari است که استاد ضایعات نامیده می‌شود. هدف اصلی این نرم‌افزار کاهش ضایعات مواد غذایی در هر سه مرحله از خدمات (آشپزخانه، سرویس‌دهی و بشقاب) و متمرکز بر تولید داده بر روی فرایند داخلی است.
نرم‌افزار استاد ضایعات به کاهش ضایعات مواد غذایی با بهبود فرآیندهای داخلی در خدمات غذایی کمک می‌کند. این برنامه مقدار پسماند غذایی در رستوران را محاسبه و تخمین می‌زند و اطلاعاتی درمورد علل آن فراهم می‌کند. کارکنان رستوران ضایعات مواد غذایی را ارزیابی می‌کنند و سپس از برنامه برای ثبت میزان و دلیل هدررفتن آن‌ها استفاده می‌کنند؛ درنتیجه، اطلاعات درمورد پسماند غذایی در زمان واقعی برای همۀ کارکنان در دسترس است. این برنامه توسط [۱]L&T در سال ۲۰۱۶ به‌عنوان یک آزمایش دیجیتال داخلی راه‌اندازی شد که یک شرکت بین‌المللی است که بر مدیریت محیط‌زیست و خدمات پشتیبانی از دارایی‌ها تمرکز دارد و در فنلاند، سوئد و روسیه فعالیت می‌کند و دارای ۸۵۰۰ کارمند است. به گفتۀ L&T، از زمان معرفی استاد ضایعات، مراکز خدمات غذایی موفق به کاهش ضایعات غذایی خودبین ۳۰ تا ۵۰درصد شده‌اند. مدل مالی این برنامه براساس درآمدهای مجاز به‌دست‌آمده از استفادۀ برنامه، آموزش کارکنان و مشتریان برای کاهش ضایعات غذایی آن‌ها است.
طبق گزارش فائو متوسط هزینۀ مستقیم هدررفتن مواد غذایی در هر سال ۱ تریلیون دلار در سرتاسر جهان برآورد می‌شود. برای مثال، اندونزی سالانه حدود ۱۳ میلیون تن پسماند تولید می‌کند که ضرر مالی وارد به این کشور از این طریق حدود ۲ میلیارد دلار برآورد شده است.
دومین نرم‌افزار باشگاه ResQ است که یک خروجی جایگزین برای غذای مازاد بر روی یک پلتفرم دیجیتال ارائه می‌دهد که مصرف‌کنندگان و رستوران‌ها را به هم متصل می‌کند. باشگاه ResQ, یک شرکت فنلاندی است که در اواخر سال ۲۰۱۵ تأسیس شده است و خدمات دیجیتال را با هدف کاهش ضایعات مواد غذایی، به‌‌ویژه در رستوران‌های در حال خدمت فراهم می‌کند. با استفاده از این درخواست آنلاین، رستوران‌ها می‌توانند وعده‌های غذایی فروش‌نرفتۀ خود را بعد از ناهار به مصرف‌کنندگان در تخفیف بفروشند. رستوران‌های شرکت‌کننده غذای تولیدشدۀ اضافۀ خود را در برنامه ثبت می‌کنند و سپس یک قیمت و یک جدول زمانی برای انتخاب وعده‌های غذایی تعیین می‌کنند. مشتریان می‌توانند نرم‌افزار را رایگان دانلود کنند. با استفاده از این برنامه، مصرف‌کنندگان می‌توانند با توجه به اولویت‌های خود یک وعدۀ غذایی انتخاب کنند و پرداخت به رستوران را انجام دهند. مأموریت باشگاه ResQ ایجاد جوامعی عاری از پسماند مواد غذایی است و اولین گام برای ازبین‌بردن مواد زائد از رستوران‌ها در اروپا تا سال ۲۰۳۰ است. این شرکت درحال حاضر در 60 شهر فنلاند فعالیت می‌کند. این شرکت ازطریق دو ادغام برون‌مرزی (نرم‌افزار Meal Saver در آلمان و Rädda Maten در سوئد) به‌دنبال رشد است و در 15 شهر در سوئد و دو شهر در آلمان شروع به فعالیت کرد. در سال 2018، این برنامه تقریباً 700 هزار وعدۀ غذایی را نجات داد که برابر با حدود 1 میلیون و 750 هزار کیلوگرم انتشار دی اکسیدکربن است.
مدل مالی باشگاه ResQ براساس کمیسیون‌های هر وعدۀ غذایی است که ازطریق برنامه به فروش می‌رسد. عملیات تجاری نیز وابسته به منابع مالی خارجی در قالب سرمایه‌گذاران عمومی، مانند تجارت فنلاند و سرمایه‌گذاران فرشتۀ خصوصی[۲] است.
درحالی‌که همۀ سهامداران در ایجاد و ثبت ارزش از پسماند‌های مواد غذایی در یک کسب‌وکار پایدار مبتنی بر پلتفرم مهم هستند، اما مهم‌ترین آن‌ها شبکۀ کاربر است.
در کسب‌وکار پایدار مبتنی بر پلتفرم، گزارۀ ارزش با جنبه‌های اقتصادی، محیطی و اجتماعی پایداری درهم‌تنیده شده‌اند. یافته‌ها نشان داده است که بُعد اقتصادی بر کاهش هزینه‌ها، ایجاد درآمد از پسماند، بیشتر دیده‌شدنِ برند شرکت‌ها و رستوران‌ها و یافتن مشتریان جدید تمرکز دارد. بعد محیطی شامل توجه به استفادۀ کارآمدتر از منابع طبیعی و درنتیجه کاهش گازهای مضر برای محیط‌زیست از پسماند است و بُعد اجتماعی حول برابری و عدالت برای گروه‌های ذی‌نفع مختلف می‌چرخد و آگاهی درمورد مسئلۀ پسماند غذا در جامعه را افزایش می‌دهد.
2- بازیابی پسماند غذایی
در مورد نمونۀ بعدی یک راه‌حل نوآورانۀ مبتنی بر پلتفرم است که برای حل مشکلات ضایعات غذایی در کشور اندونزی مورد بررسی قرار گرفته است به نام Re-Food است.
Re-Food یک پلتفرم دیجیتال با استفاده از طرح تقسیم غذا با ادغام فرصت‌ها و مشکلات ضایعات مواد غذایی است که شکل مدل کسب‌وکار و نمونۀ اولیه را تولید می‌کنند. اهداف Re-Food، اتصال مصرف‌کنندگان برای خرید غذای اضافی از شرکایRe-Food و به سبب آن، کاهش پسماند غذایی و کمک به رسیدن غذای اضافی به مصرف‌گنندگانِ کم‌برخوردار و کاهش گرسنگی در این کشور است. نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش نشان می‌دهد که ازآنجایی‌که هنوز افراد زیادی در اندونزی هستند که در خط فقر به سر می‌برند و نمی‌توانند روزانه غذای کافی بخورند و از طرفی دیگر اندونزی به‌دلیل سرانۀ مصرف مواد غذایی رتبۀ دوم را دارد. Re-Food برای کمک به پخش غذا در اندونزی با توزیع بهتر و ایجاد یک دسترسی غذای عادلانه‌تر به مردم فقیر و تغذیۀ ضعیف در کودکان، به وجود آمده است. یکی از سازمان‌های مردم نهاد که مسئلۀ استفاده از مواد غذایی را با ارائۀ دسترسی به مواد غذایی در اندونزی ایجاد می‌کند Foodbanks است که در استان جاکارتا واقع شده است.
۳-بستر اینترنت اشیاء برای تشویق بازیافت در یک شهر هوشمند
در مورد نمونۀ آخر که به‌طور خلاصه به آن خواهیم پرداخت استفاده از پلتفرم اینترنت اشیاء برای تشویق بازیافت در یک شهر هوشمند است. شهرها به منبعی پایان‌ناپذیر از داده‌های تولیدی تبدیل شده‌اند که پس از پردازش، به اطلاعات مفیدی برای تصمیم‌گیری و بهبود فرآیندهای انجام‌شده در آن تبدیل می‌شوند. در این مجموعه از فرآیندها، فرآیندهای بهینه‌سازی مسیرهای جمع‌آوری پسماند برجسته شده‌اند. این اطلاعات همچنین امکان ایجاد مکانیسم‌هایی را فراهم می‌کند تا شهروندان را برای بازیافت پسماند تشویق کنند. بنابراین، در این نوع پلتفرم، یک پلتفرم اینترنت اشیاء براساس مدلی از عوامل ارائه شده است که امکان جذب، تحلیل و تصمیم‌گیری برای تشویق فرآیند بازیافت پسماند در شهر را فراهم می‌کند و همچنین امکان ایجاد مسیرهای بهینه برای جمع‌آوری پسماند با توجه به وضعیت اشغال کانتینرها را فراهم می‌کند.
جمع‌بندی
استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال می‌توانند ما را در رسیدن به مدیریتی سریع و در دسترس برای همگان در رابطه با پسماند به‌خصوص دورریز مواد غذایی یاری کنند. در ایران یکی از علل ایجاد مشکلات محیط‌زیستی، نبودِ آگاهی جمعی و استفادۀ نادرست از خدمات اکوسیستم‌هاست. ازاین‌رو با استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال می‌توان آموزش محیط‌زیست را در سطوح شهری و روستایی در بین جوامع محلّی افزایش داد، چراکه دسترسی به اینترنت در اکثر نقاط ایران فراهم است و استفاده از پلتفرم‌ها را بسیار راحت‌تر خواهد کرد و ازطریق آن می‌توان در مناطق شهری بر روی آموزش تفکیک پسماند از مبدأ، کاهش تولید پسماند و از طرفی بازیافت و کمپوست پسماندها به مردم آگاهی‌بخشی کرد. در جوامع روستایی نیز با حضور افراد توانمند و متخصص برای اطلاع‌رسانی و آموزش درخصوص کار با پلتفرم‌ها دیجیتال در راستاهای حفظ و حراست از ارزش‌های محیط‌زیستی و مناطق چهارگانه تحت حفاظت که اغلب در نزدیکی روستاها قرار گرفته‌اند می‌توان از آسیب‌های وارد به این مناطق کاست و کسب‌وکارهای پایدار برای روستائیان از این طریق ایجاد کرد. به‌عنوان نمونه می‌توان ازطریق پلتفرم‌های دیجیتال، اکوتوریسم (گردشگری همراه با حفظ محیط‌زیست) را گسترش داد و باعث کسب درآمد برای جوامع محلی و ذی‌نفعان و از طرفی برقراری ارتباطی سالم با محیط‌زیست برای مردم شد.
منابع
1- Balabanova, A., Keschyan, N., Borisova, T., & Hachemizova, E. (2021). Using digital platforms for environmental management. In E3S Web of Conferences (Vol. 244, p. 07006). EDP Sciences.
2- Mattila, M., Mesiranta, N., & Heikkinen, A. (2020). Platform-based sustainable business models: reducing food waste in food services. International Journal of Entrepreneurship and Innovation Management, 24(4-5), 249-265.
3- Mullick, S., Raassens, N., Haans, H., & Nijssen, E. J. (2021). Reducing food waste through digital platforms: A quantification of cross-side network effects. Industrial Marketing Management, 93, 533-544.
4- Pramana, R. Y., Fadillah, A., & Daryanto, A. (2021, February). Re-Food: Digital Platform-based Innovation Solutions for National Food Waste Problems. In Journal of Physics: Conference Series (Vol. 1764, No. 1, p. 012039). IOP Publishing.
5- Popa, C. L., Carutasu, G., Cotet, C. E., Carutasu, N. L., & Dobrescu, T. (2017). Smart city platform development for an automated waste collection system. Sustainability, 9(11), 2064.
6- Senna, P. P., Almeida, A. H., Barros, A. C., Bessa, R. J., & Azevedo, A. L. (2020). Architecture Model for a Holistic and Interoperable Digital Energy Management Platform. Procedia Manufacturing, 51, 1117-1124.
7- Faryadi, S. (2005). A methodology for participatory local environmental planning. J. Environ. Stud., Tehran university press, 31(37), 14-29.
8- Amasuomo, E., & Baird, J. (2016). The concept of waste and waste management. J. Mgmt. & Sustainability, 6, 88.
9- Vergara, S. E., & Tchobanoglous, G. (2012). Municipal solid waste and the environment: a global perspective. Annual Review of Environment and Resources, 37, 277-309.
10- Beranek Jr, W. (1992). Solid waste management and economic development. Economic development review, 10(3), 49.
11- Bocken, N. M., Short, S. W., Rana, P., & Evans, S. (2014). A literature and practice review to develop sustainable business model archetypes. Journal of cleaner production, 65, 42-56.
12- Gawer, A. (2014). Bridging differing perspectives on technological platforms: Toward an integrative framework. Research policy, 43(7), 1239-1249.
13– حاجی‌زاده، م؛ خالقی، ا، (1395). سیاست کیفری ایران در قبال پسماندها، چاپ اول، ماهواره، تهران.
14- گزارش سایت https://newspaper.hamshahrionline.ir
