به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فضای مجازی؛ حرکت شتابان چینی‌ها از رونوشت‌برداری صِرف از فناوری‌های سایبری به سوی کسب دانش و جایگاه در این عرصه همانند در اختیار گرفتن زیرساخت‌های اینترنت و مخابرات جهانی، کشورهای غربی را نسبت به ظهور رقیبی قدر‌تمند در این میدان به هراس افکنده است. نمونه این هراس را شاید بتوان در اقدام اخیر دولت‌های آمریکا و انگلستان در ممنوعیت استفاده از تجهیزات زیرساختی ارتباطی شرکت فناوری چینی هوآوی[۱] مشاهده نمود. مقاله پیشِ رو با عنوان «توبر[۲]، تجربه کوتاه چینی‌ها از اینترنتی آزادتر» خوانش اندیشکده آمریکایی بروکینگز[۳] از نرم‌افزار جدیدی با نام «توبر» است که به‌مثابه وی‌پی‌ان به کاربران چینی اجازه استفاده از وبگاههای غیرچینی، تحت شرایط خاص را می‌دهد.
با نگاهی دوباره به گفته کلینتون، می‌توان به عدم درک او از هدف واقعی پکن برای اِعمال حاکمیت بر اینترنت پی برد. هدف حزب کمونیست چین در کنترل افکار عمومی میخ کردن این افکار به دیوار مانند ژله نیست، بلکه هدف شکل‌دادن به افکار، همانند ژله است. از زمان مقابله با تظاهرات سال 1989، حزب کمونیست چین کنترل اطلاعات را فرایند «هدایت افکار عمومی» و استفاده از دستگاه عظیم تبلیغات و رسانه‌های حزبی-دولتی برای شکل دادن به درک افراد از واقعیت قلمداد می‌کند، رویکردی که به ثبات حکومتشان منجر می‌شود. همچنین از زمان پیدایش اینترنت، حزب حاکم با محدود کردن دسترسی به اینترنت جهانی با استفاده از «دیواره‌آتش بزرگ» که سامانه عظیمی متشکل از نیروهای انسانی و فنی است، به هدایت افکار رنگ واقعیت پوشانده است.
امروز و بیست سال پس از سخن کنایه‌آمیز کلینتون، کنترل حزب کمونیست بر جریان اطلاعات در عصر اصلاحات بیش از هر زمان دیگری است. به لطف ابزارهای جدید کنترل-نظارت و ممزوج شدن اینترنت و رسانه‌ها، اینترنت چینی به رسانه‌ای با شکل‌پذیری بی‌نظیر تبدیل شده است. تجربه موفق شکل‌دهی سیاسی و اجتماعی به [افکار] با کمک فناوری، حزب کمونیست چین را بر آن داشته تا فناوری‌های جدیدی جهت دسترسی فراتر از دیواره‌آتش بزرگ به اینترنت را برای شهروندان خود امتحان کند.
نهم اکتبر سال گذشته میلادی، شرکتی که مورد حمایت بزرگ‌ترین شرکت امنیت سایبری چین، Qihoo 360 است نرم‌افزاری با نام توبر منتشر کرد؛ این نرم‌افزار اندرویدی امکان دسترسی به محتواهای خارج از محدوده دیواره‌آتش بزرگ را برای کاربران فراهم می‌کند، محتواهایی از قبیل وبگاههای فیلترشده گوگل، یوتیوب، توییتر، فیس‌بوک، اینستاگرام و نت‌فلیکس. صفحه وب اختصاصی توبر در مورد این برنامه آورده است: «توبر توسط مقامات ذی‌صلاح مورد بررسی قرار گرفته و مجوز فعالیت آن‌لاین را بدست آورده است.»
براساس تبلیغات منتشرشده از این برنامه، چینی‌ها با توبر می‌توانند از سرویس‌های گوگل، یوتیوب، توییتر، فیس‌بوک، اینستاگرام و نت‌فلیکس استفاده کنند.
راه‌اندازی توبر با موجی از استقبال روبرو شد و کاربران سرویس WeChat و شبکه‌های اجتماعی چینی دیگر مانند Douban وZhihu با هیجان فراوان در مورد آن، به تبادل پیام پرداختند. چیزی از ابرازات هیجانی در مورد معرفی توبر نگذشته بود که کاربران چینی فهمیدند دسترسی به سرویس‌های خارجی از طریق توبر با اِعمال محدودیت در محتوای آن‌ها همراه خواهد بود و برخی از محتواها سانسور خواهند شد. به‌دنبال این اتفاق، نظرات کنایه‌آمیزی در مورد اخته شدن زودهنگام این ابزارِ دور زدن فیلترینگ مطرح شد.
صرف‌نظر از محدودیت‌های اِعمال‌شده، از نظر برخی، توبر پیشرفت بزرگ چین در زمینه مدیریت اطلاعات بود. خانم «ریتا بای یونی[۴]»، خبرنگار خبرگزاری دولتی چینی «گلوبال تایمز[۵]»، با تمجید از توبر به عنوان راهی برای اتصال به وبگاه‌هایی مانند توییتر، فیس‌بوک و گوگل بدون استفاده از وی‌پی‌ان، گفت: «[اینگونه می‌توان] بنگاه‌های انتشار اخبار یا تبلیغات جعلی مانند “ایپاک تایمز[۶]” را نیر سانسور کرده [و از سرویس‌های فوق استفاده کرد].»
ایپاک تایمز رسانه وابسته به فرقه مذهبی چینی «فالون گونگ[۷]» است. فالون گونگ یا فالون دافا، جنبشی ممنوعه در چین است که دفترمرکزی آن در نیوریورک قرار دارد. یونی این برنامه را «برای ثبات چین مناسب» دانسته و آن را «گامی عالی برای باز شدن [فضای] چین» عنوان کرد. در نقطه مقابل، افراد دیگر با توجه به الزام تأیید هویت از طریق شماره ملی و شماره تلفن برای استفاده از توبر، برخورد محتاطانه‌تری در مورد آن داشتند.
با وجود اینکه توبر امکان استفاده از اینترنت غیرچینی را برای کاربران خود فراهم می‌کند، اما همچنان تابع قوانین کنترل اطلاعات چین است. براساس قوانین توبر در صورتی که کاربر اقدام به جست‌وجو یا انتشار محتوایی مغایر با «هفت اصل اساسی[۸]» یا «نُه مورد ممنوعه[۹]» کند، فعالیت‌های او ثبت[۱۰] و گزارش خواهند شد. هفت اصل اساسی مجموعه دستورالعمل‌های منتشرشده توسط اداره فضای مجازی چین هستند که شاخص‌های محتوای مغایر را تعریف می‌کنند. این دستورالعمل‌ها سال 2013 منتشر شدند. نُه مورد ممنوعه خلاصه‌ای از «مقررات اجراییِ نام کاربریِ کاربران اینترنت» است که سال 2015 منتشر شد. براساس این نُه مورد، طیف گسترده‌ای از رفتارها در اینترنت مانند اقدام علیه امنیت ملی، براندازی حکومت و آسیب‌رسانی به اعتبار ملی ممنوع است.
 تصویر صفحه «قوانین کاربر» برنامه توبر، قبل از حذف همیشگی آن از وب‌گاه |
به تصریح قوانین توبر، گزارش فعالیت‌های کاربر[۱۱] در این برنامه با مقامات مربوطه به اشتراک گذاشته می‌شود؛ و بر اساس سیاست محرمانگی آن، در صورتی که فعالیت‌های کاربر با امنیت ملی در ارتباط باشد جمع‌آوری اطلاعات او نیازی به موافقتش ندارد. پذیرفتن این شرایط برای استفاده از برنامه ضروری است. کاربری پس از استفاده از برنامه حدس زده بود که حداقل دو لایه فیلترینگ بر جست‌وجوها اِعمال می‌شود؛ اولی سانسور کردن نتایج جست‌وجوی فیلم هنگام بارگیری[۱۲]، و دیگری فیلتر کردن کلمات کلیدی هنگام جست‌وجو. کاربر مذکور در بررسی تجربه خود آورده بود: «به صورت واضحی، بارگیری [فیلم‌ها] یکی‌یکی انجام می‌شود، و کلمات کلیدی مورداستفاده در فرآیند جست‌وجو، دوباره فیلتر می‌شوند … با احتیاط شدید از این [برنامه] استفاده کنید.»
علی‌رغم ارتباط این برنامه با سیاست‌های کنترل اطلاعات حزب کمونیست، کاربران چینی به خصوص نسل جوان تمایلی بسیار زیادی برای استفاده از این ابزار ارتباط با اینترنت خارج از چین، نشان دادند. ظرف 24 ساعت اولیه، نزدیک به پنج میلیون نفر توبر را نصب کردند.
تجربه استفاده از توبر مدت زمان زیادی طول نکشید. 10 اکتبر، یک روز بعد از معرفی و بدون هیچ توضیحی، توبر از فروشگاه‌های برنامه‌های کاربردی[۱۳] ناپدید شد. وب‌گاه رسمی توبر،tuber.cn ، در توضیح علت این اتفاق آورده بود: «سیستم در حال تعمیر، با ما باشید.» پس از این اتفاق وب‌گاه نیز از دسترس خارج شد.
صفحه‌نمایش tuber.cn در تاریخ 11 اکتبر، قبل از حذف وب‌گاه
روز 12 اکتبر، سخنگوی وزارت امور خارجه چین، ژائو لیجیان[۱۴] در پاسخ به علت حذف برنامه در کنفرانسی مطبوعاتی، «دیپلماتیک بودن مسئله» را رد کرده و گفت: «اینترنت همواره مطابق با قوانین و مقررات اداره می‌شود.»
سؤالات بی‌پاسخ بسیاری در مورد توبر به جای مانده است. اصولاً چرا برنامه‌ای با پشتیبانی یک شرکت بزرگ فناوری و ارتباط نزدیک با دولت، منتشر شده که حذف شود؟
توبر توسط شرکت فناوری اطلاعاتShanghai Fengxuan تأسیس و توسعه یافت. 70 از درصد سهام این شرکت متعلق به شرکت امنیت سایبریQihoo 360 است که توسط کارآفرینی با نام ژو هونگی[۱۵] در پکن تأسیس شده است. ژو، در حال حاضر رئیس و مدیر ارشد اجراییQihoo 360 و نماینده سازمان مشاوره سیاسی مردم چین[۱۶]، عالی‌ترین نهاد مشاوره سیاسی چین است. ماه می سال جاری، ژو طی یک سخنرانی تلویزیونی در نشست «سازمان مشاوره سیاسی مردم چین» به عنوان نماینده رسمی، از نیاز چین به سرمایه‌گذاری هرچه بیشتر در زمینه امنیت سایبری خبر داد.
ژو که در زمینه سیاست کنترل اطلاعات تلاش‌هایی انجام داده و از مدافعان این سیاست در چین محسوب می‌شود، سال 2014 مقاله‌ای برای نشریه China Press and Publishing Journal (ژورنال مطبوعات و نشریات چین) نوشته و از نقش محوری رسانه‌های حزبی-دولتی برای افزایش «قدرت گفتمانی و تأثیر رسانه‌های اصلی خبری بر مواضع اصلی اینترنت» دفاع کرد.
به‌طور خلاصه، به نظر می‌رسد ژو روابط نزدیکی با دولت چین دارد و این امر احتمال دولتی‌بودن پروژه توبر را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، برنامه توبر تأییدیه وزارت صنعت و فناوری اطلاعات چین را به همراه داشت. به ادعای وب‌گاه MIIT که پایگاه‌داده ارائه‌دهندگان محتوای اینترنت (ICP) است، شرکتFengxuan ، کمی قبل از انتشار رسمی توبر، یعنی نهم اکتبر، تأییدیه دولت را دریافت کرده بود.
تصویر صفحه‌ای از پایگاه‌داده ارائه‌دهندگان محتوای اینترنت وزارت صنعت و فناوری اطلاعات، که تأییدیه توبر در 9 اکتبر 2020 را نشان می دهد.
تأییدیه دولت سؤال‌های بسیاری را بر جای گذاشته است؛ چرا اصلاً برنامه‌ای که امکان دور زدن دیواره‌آتش بزرگ را فراهم می‌کند تأیید شده است؟ چه منافع استراتژیک احتمالی‌ای مسئولان چینی را مُجاب به صدور تأییدیه برای ابزاری کرده است که ظاهراً امکان دور زدن پیچیده‌ترین سیستم کنترل اینترنت در جهان را فراهم می‌کند؟ احتمالاً پاسخ آن، تلاش توبر به عنوان گامی در جهت تغییر ماهیت دسترسی چینی‌ها به اینترنت جهانی باشد؛ تغییر از ایجاد موانع و دور زدن (از طریق وی‌پی‌ان‌های غیرمجاز) به دسترسی کنترل‌شده و هدایت‌شده. رهبریت حزب کمونیست چین، احتمالاً نیاز به عصری جدید از مدیریت انعطاف‌پذیرتر اطلاعات را حس می‌کند که به کاربران چینی اجازه دسترسی به اینترنت آن سوی دیواره‌آتش بزرگ را بدهد و در عین حال سطحی از کنترل جدی بر اطلاعات تهدیدآمیز علیه حکومت را حفظ کند.
البته، همان‌طور که حضور کوتاه‌مدت توبر ثابت می‌کند، بدیهی است که انعطاف‌پذیری به معنای باز کردن فضا نیست. پیشرفت در فناوری‌های فیلترینگ و کنترل اطلاعات ممکن است حزب حاکم را برای فعالیت هرچه بیشتر در عرصه سایبری جهان یاری کند تا با شرایط دلخواه خود حضورش در این صحنه را افزایش دهد. از دیدگاه رهبریت حزب کمونیست این امر سه مزیت دارد.
مزیت اول، باز شدن هرچه بیشتر دست حزب حاکم برای پاسخ به تقاضای چینی‌ها به خصوص متخصصان جوان جهت دسترسی بیشتر به اینترنت جهانی است. البته توبر اولین تجربه دسترسی به اینترنت جهانی نیست. ژانویه سال گذشته برنامه‌ای با نام “Weixing Search” معرفی شد که به عنوان «مرورگر فرامرزی[۱۷] » اجازه دور زدن دیواره‌آتش بزرگ و دسترسی به برخی از محتواهای سرویس‌هایی مانند یوتیوب و اینستاگرام را به کاربران می‌دهد. روزنامه دولتی «چاینا دیلی[۱۸]» در مقاله‌ای به تبلیغ Weixing Search پرداخته و تمرکز خود را بر جوانان چینی گذاشته بود. در متن تبلیغاتی گزارش آمده بود: «با افزایش روزافزون ایده‌ها در عصر حاضر، میل و تقاضا برای جست‌وجوی جهان در میان نسل جدید جوانان رشد فزاینده‌ای یافته است.» مقاله مذکور تصویری از گوگل اسکالر[۱۹] که منبعی ارزشمند برای دسترسی دانشجویان نیازمند به بورس تحصیلی بین‌المللی در رشته‌های مختلف بوده و در چین ممنو ع است را به‌همراه داشت.
وب‌گاهی که بارگیری “Weixing Search” را پیشنهاد داده و امکان استفاده از یوتیوب، کورا[۲۰]، موتور جست‌وجوی بینگ و توییتر را تبلیغ می‌کند.
اما مزیت سوم ممکن است، بهبود تأمین منافع و مواضع خارجی چین در اینترنت آن سوی دیواره‌آتش بزرگ توسط توبر باشد. بر خلاف استراتژی دیواره‌آتش بزرگ در مسدود کردن وبگاههای مشخص خارجی، برنامه‌ای مانند توبر امکان ردیابی و کنترل دقیق‌تر رفتار کاربر را فراهم می‌کند. این موضوع به ناسیونالیست‌های سایبری جوان چینی موسوم به «لیتِل پینک[۲۱]»ها که در گذشته حملات بسیاری به وب‌گاه‌ها و حساب‌های خارجی انجام داده‌اند، کمک می‌کند تا نظرات خود را در وبگاههای خارجی بدون ترس از سانسور شدن منتشر کنند.
با وجود اینکه توبر عمر کوتاهی داشت، تأیید و اعطای مجور به چنین ابزاری است که اهمیت دارد. این دوره کوتاه نشان می‌دهد که دیواره‌آتش بزرگ می‌تواند جای خود را به «فیلتر بزرگ[۲۲]» بدهد. پیاده‌سازی چنین سامانه‌ای متضمن مهندسی دقیقی است که به حزب کمونیست چین اطمینان نظارت مؤثر بر اینترنت جهانی را می‌دهد، به شکلی که هم منافع داخلی و هم منافع بین‌المللی آن تأمین شود. در صورت موفقیت چین در ساخت چنین سامانه‌ای، میراث اصلی توبر تصویری اجمالی از آینده‌ای بود که خواهد آمد.
